مقدمه: از اطفاء حریق روزمره تا معماری یک نظام سلامت پایدار

تصور کنید ساعت دو بامداد است. شما، به عنوان رئیس اورژانس یک بیمارستان بزرگ، برای چندمین بار در این ماه با بحران کمبود تخت خالی مواجه هستید. بیماران در راهروها منتظرند، کادر درمان خسته و فرسوده در حال دویدن هستند و فشار از سوی خانواده‌های نگران هر لحظه بیشتر می‌شود. راه‌حل فوری و آشنا چیست؟ افزودن چند تخت موقت، فراخواندن نیروی آنکال، و شاید تسریع فرآیند ترخیص بیمارانی که وضعیت پایدارتری دارند. این اقدامات، آتش امشب را خاموش می‌کنند، اما همه می‌دانیم که این شعله فردا، هفته آینده و ماه آینده، دوباره و شاید با قدرتی بیشتر، زبانه خواهد کشید.

حال، همین سناریو را در مقیاسی بزرگ‌تر در نظر بگیرید. شما یک مدیر ارشد در نظام سلامت هستید و با چالش مهاجرت پرستاران مواجه‌اید. راه‌حل خطی و مرسوم، افزایش محدود حقوق یا ارائه بسته‌های تشویقی است. این سیاست ممکن است در کوتاه‌مدت نرخ خروج را کاهش دهد، اما آیا به ریشه‌های عمیق‌تر مسئله، یعنی فرسودگی شغلی ناشی از حجم کاری بالا، نبود مسیر شغلی شفاف، و فرهنگ سازمانی نامناسب، پرداخته است؟ چه بسا همین افزایش حقوق، بدون اصلاح زیرساخت‌ها، انتظارات را بالاتر برده و در بلندمدت به نارضایتی بیشتری منجر شود.

این دو مثال، تنها گوشه‌ای از یک واقعیت بزرگ و فراگیر در نظام سلامت هستند: ما در چرخه‌ای بی‌پایان از «حل مسئله‌های فوری» و «اطفاء حریق‌های روزمره» گرفتار شده‌ایم. سیاست‌ها و راه‌حل‌هایی که با بهترین نیت‌ها طراحی می‌شوند، اغلب به نتایج ناخواسته و گاه معکوس می‌انجامند. طرح‌های افزایش دسترسی به خدمات، هزینه‌ها را به شکلی غیرقابل کنترل بالا می‌برند؛ تلاش برای کاهش زمان انتظار در یک بخش، گلوگاه‌های جدیدی در بخش‌های دیگر ایجاد می‌کند؛ و تجویز بی‌رویه آنتی‌بیوتیک‌ها برای رضایت کوتاه‌مدت بیماران، بحران مقاومت میکروبی را برای نسل‌های آینده به ارمغان می‌آورد.

ریشه مشکل کجاست؟

مشکل در نبود تخصص، کمبود اطلاعات یا ضعف نیت‌ها نیست. پزشکان ما از ماهرترین‌ها هستند، مدیران ما سختکوش و دلسوزند و داده‌های بسیاری در دسترس است. ریشه مشکل در «پارادایم فکری» ماست؛ در نگاهی که آموخته‌ایم مسائل را به صورت خطی، مجزا و ایستا تحلیل کنیم. ما آموزش دیده‌ایم که برای هر دردی، یک درمان مشخص، و برای هر مشکلی، یک راه‌حل مستقیم پیدا کنیم. این رویکرد در درمان یک بیماری عفونی ساده یا مدیریت یک فرآیند مشخص، کارآمد است. اما نظام سلامت، یک موجود زنده، پیچیده و پویاست؛ شبکه‌ای درهم‌تنیده از بیماران، پزشکان، پرستاران، شرکت‌های دارویی، بیمه‌ها، سیاستگذاران و فرهنگ اجتماعی که رفتار هر جزء بر کل سیستم تأثیر می‌گذارد و از آن تأثیر می‌پذیرد.

در چنین سیستمی، علت و معلول به سادگی قابل تفکیک نیستند. تأخیرهای زمانی میان یک اقدام و نتیجه آن، می‌تواند ماه‌ها یا حتی سال‌ها طول بکشد. حلقه‌های بازخوردی پنهان، اثرات یک سیاست را تقویت (حلقه‌های تقویتی) یا تضعیف (حلقه‌های تعادلی) می‌کنند و اغلب منجر به نتایجی می‌شوند که هیچ‌کس پیش‌بینی نمی‌کرد. این «پیچیدگی پویا[1]» است که راه‌حل‌های ساده و شهودی را بی‌اثر و گاه مضر می‌سازد.

پارادایم جدید: تفکر سیستمی و پویایی‌شناسی سیستم‌ها

اما راه دیگری نیز برای نگریستن و عمل کردن وجود دارد. «تفکر سیستمی» یک پارادایم و یک زبان مشترک برای درک و تحلیل همین پیچیدگی‌هاست. این رویکرد، ما را از تمرکز بر رویدادهای منفرد (بحران امشب اورژانس) به سمت شناسایی الگوهای رفتاری در طول زمان (افزایش تدریجی زمان انتظار طی سال‌ها) و در نهایت، به کشف ساختارهای زیربنایی سیستم (نحوه تخصیص منابع، فرآیندهای پذیرش و ترخیص، سیاست‌های انگیزشی) هدایت می‌کند. تفکر سیستمی به ما می‌آموزد که به جای یافتن مقصر، به دنبال درک فرآیندها باشیم و به جای ارائه راه‌حل‌های مقطعی، «نقاط اهرمی[2]» را بیابیم؛ نقاطی که یک مداخله کوچک در آنها می‌تواند بهبودی بزرگ و پایدار در کل سیستم ایجاد کند.

اگر تفکر سیستمی، «هنر دیدن جنگل به جای تمرکز بر تک‌تک درختان» است، آنگاه «پویایی‌شناسی سیستم‌ها[3] »علم و ابزار دقیق این هنر است.

این رشته، که در دانشگاه MIT توسعه یافته، به ما اجازه می‌دهد تا فرضیه‌های خود درباره نحوه کارکرد یک سیستم را از طریق مدلسازی کامپیوتری به تصویر بکشیم، آن را با داده‌های واقعی کالیبره کنیم و مهم‌تر از همه، یک «آزمایشگاه مجازی» یا «شبیه‌ساز پرواز» برای سیاستگذاری بسازیم.

تصور کنید قبل از اجرای سراسری یک سیاست جدید برای کنترل مصرف دارو، بتوانید آن را در یک مدل شبیه‌سازی‌شده اجرا کرده و اثرات بلندمدت آن را بر هزینه‌های بیمه، سلامت جامعه و رضایت پزشکان طی ده سال آینده مشاهده کنید. تصور کنید بتوانید سناریوهای مختلفی مانند «افزایش ۲۰ درصدی نیروی پرستاری» یا «تغییر فرآیند تریاژ» را در مدل کامپیوتری بیمارستان خود تست کرده و بهترین ترکیب سیاستی را برای کاهش ازدحام اورژانس، بدون افزایش فرسودگی شغلی، پیدا کنید. این قدرت پیش‌بینی و تحلیل، جوهره آن چیزی است که پویایی‌شناسی سیستم‌ها به رهبران نظام سلامت ارائه می‌دهد.

[1]Dynamic Complexity

[2]Points Leverage

[3]System Dynamics

هم‌اندیشی تخصصی سلامت و سیستم‌ها:  (عصرانه داغ سلامت)

امروزه سلامت دیگر فقط به درمان و مراقبت‌های پزشکی محدود نیست و به حوزه‌ای چندبعدی و پیچیده تبدیل شده که نیازمند مشارکت تخصص‌های مختلف است. در کشور ما این حوزه با چالش‌های فراوانی مثل بار بالای بیماری‌های مزمن، کمبود منابع، نابرابری در دسترسی به خدمات و مدیریت ناکارآمد مواجه است. این شرایط نیازمند ایجاد فضای همکاری میان‌رشته‌ای است تا ضمن شناخت بهتر نیازهای واقعی، راهکارهای سیستمی و مدیریتی برای ارتقاء سلامت مردم طراحی و اجرا شود. از آنجا که مسائل پیچیده و متعددی در بخش سلامت مطرح است، بررسی هدفمند مشکلات شایع نظام سلامت و موشکافی آن با علم سیستم ها و تفکر سیستمی از زوایای مختلف، از طریق برگزاری سلسله جلسات عصرانه داغ سلامت، جهت ایجاد دیدگاهی مشترک در زمینه ضرورت ایجاد رویکردهای سیتسمی در حوزه سلامت هدف اولیه ما میباشد. چشم‌انداز نشست ها: ایجاد پلی ارتباطی و زبانی مشترک بین متخصصان حوزه سلامت و متخصصان علم سیستم‌ها جهت درک عمیق‌تر از چالش‌های نظام سلامت، در راستای خلق راه‌حل‌های یکپارچه و نوآورانه برای ارتقای سلامت جامعه 

 ۱. اهداف کلیدی و دستاوردهای سلسله نشست های علمی عصرانه داغ سلامت[1]

• دستاوردهای مورد انتظار:

• ترسیم یک تصویر جامع و همه‌جانبه: چالش ارائه‌شده از زوایای مختلف (بالینی، مدیریتی، مالی، آموزشی) توسط سایر متخصصان حاضر در جلسه مورد بحث و تکمیل قرار می‌گیرد.

• کشف ارتباطات پنهان: شرکت‌کنندگان به ارتباط بین این چالش و سایر بخش‌های نظام سلامت پی می‌برند و درمی‌یابند که این مشکل یک "جزیره مجزا" نیست.

• همدلی و درک متقابل: تیم سیستم‌ها از عمق، پیچیدگی و اهمیت انسانی چالش مطرح شده درک بهتری پیدا می‌کنند.

• دستاوردهای مورد انتظار:

• معرفی یک "ذره‌بین" جدید برای دیدن مشکلات: حاضرین با نحوه نگاه تفکر سیستمی به یک مسئله (تأکید بر روابط، حلقه‌های علّی و نقاط اهرمی) آشنا می‌شوند.

• گشودن پنجره‌ای به سوی راه‌حل‌های نوین:  ارائه‌دهنده سیستم با اشاره به نمونه‌های موفق دیگر، این باور را ایجاد می‌کند که "این چالش، حل‌شدنی است" و رویکرد سیستمی می‌تواند کلید آن باشد.

• ایجاد زبان مشترک اولیه: شرکت‌کنندگان با چند اصطلاح کلیدی سیستمیک (مانند "حلقه بازخورد"، "نقطه اهرمی") آشنا می‌شوند که پایه‌ای برای گفتگوهای آینده است.

• دستاوردهای مورد انتظار:

• برقراری اولین دیالوگ: ایجاد یک فضای پرسش و پاسخ و گفتگو که در آن افراد از دو گروه برای اولین بار نظرات، ایده‌ها و دغدغه‌های خود را به زبان مشترک مبادله می‌کنند.

• ایجاد احساس ضرورت و اشتیاق: شرکت‌کنندگان به این نتیجه برسند که "همکاری این دو حوزه نه یک انتخاب، بلکه یک ضرورت است" و برای حل مسائل به هم نیاز دارند.

• تعیین مسیر روشن برای ادامه: جمع‌بندی نهایی به این سؤال کلیدی پاسخ دهد: "قدم بعدی برای تبدیل این گفتگو به action بر اساس دوره آموزشی متمرکز و کاربردی چیست؟"

2. برنامه اجرایی سلسله نشست های عصرانه داغ سلامت

3. ساختار و اجزای برنامه[2]

[1]Key Objectives & Outcomes

[2]Course Architecture

[3] Technical Producer